Wednesday, July 12, 2017

2001 - Μια Οδύσσεια που δε μπορεί να λείπει ...

Stanley Kubrick "2001: A Space Odyssey"

ΙΑΝΟΣ & ΕΠΙΜΗΘΕΑΣ - Dancing with the Stars

Τώρα, να πούμε την αλήθεια, έχει καταντήσει κλισέ ετούτη η μεταφορά με τα βαλς και τους χορούς των μετεώρων. Δε γνωρίζω αν ετούτο το σχήμα λόγου ήταν ήδη τετριμμένο προτού ο Κιούμπρικ οπτικοποιήσει την Οδύσσειά του, η δική μου ωστόσο μνήμη μαγείας ξεκινάει από τότε, δηλαδή απ' τη μέρα εκείνη, που το μπλε του Δούναβη συμπλέχτηκε αξεδιάλυτα με την ουράνια αρμονία και τους στροβιλιζόμενους, μεταλικούς τόρους. Δεν είναι ντροπή, παρ' όλα αυτά, να καταλήξει κανείς ότι υπάρχουν ομομορφισμοί μεταξύ ενσυνείδητων και ασυνείδητων υπάρξεων, όταν στο μόνο που διαφέρουν είναι μια υπερεκτιμημένη πρόθεση των πρώτων. Επειδή, όμως, πολλά αμπελοφιλοσοφικά μαζεύονται και το νόημα πήζει, αντί να κυλά γλυκόπιοτα, θα μιλήσουμε εδώ για ένα θαυμάσιο ζευγάρι χορευτών, πάνω στους λαμπερούς διαδρόμους του Κρόνου.

Ο Επιμηθέας κι ο τέσσερις φορές βαρύτερος Ιανός στροβιλίζονται σχεδόν στην ίδια τροχιά - τους χωρίζουν μόνο 15.000 χιλιόμετρα. Αν ήταν λίγο μακρύτερα, ίσως να μην αντάλασσαν ποτέ μια κουβέντα. Αν ήταν πλησιέστερα, ίσως να 'χαν εξαϋλωθεί ένας πάνω στον άλλο. Όπως συμβαίνει, δηλαδή, και στους ανθρώπους: είναι όμορφο να έρχεσαι κοντά με κάποιον, μα όχι πολύ-πολύ κοντά. Εκεί αρχίζουν οι συγκρούσεις. Υπάρχει μια ιδανική απόσταση, την οποία λατρεύει η αρμονία, αλλά θέλει πολλές συντριβές, ώσπου να την ανακαλύψεις. Μέσα στην απειροσύνη των ουράνιων συσχετισμών, τροχιών που συγκλίνουν για πάντα, τέμνονται ή αδιαφορούν, μέσα στους άπειρους θανάτους των σωμάτων, εκεί στα σκοτεινά γεννιέται ή αποκαλύπτεται η λάμψη μιας τάξης, προηγούμενα κρυφής. Η παράδοξη αυτή συναλλαγή των δύο δορυφόρων δεν πέτυχε, θα 'λεγε κανείς, αλλά μάλλον έτυχε, σα σκέρτσο χάους. Η μοναδικότητα ετούτη την κάνει δύο φορές πιο όμορφη.

Κάθε τέσσερα χρόνια λοιπόν ο ένας απ' τους δυο, εκείνος που κινείται χαμηλότερα μα και γωνιακά ταχύτερα, κερδίζει το έδαφος στο διάβα του άλλου. Κάποτε, πλησιάζει όσο χρειάζεται. Όσο χρειάζεται για τι; Άλλοι το λένε χορό, άλλοι το λένε κουβεντολόι, νεύμα. Δεν έχει σημασία. Η επιστήμη το λέει βαρύτητα, ο Εμπεδοκλής θα το έλεγε φιλότητα. Έλκεται ο ένας απ' τον άλλο, με τη δίψα τεσσάρων χρόνων μοναξιάς. Κι όπως κάθε "μαζί" μεσώνει τις ετερότητες, έτσι αυτός που πλησιάζει δανείζεται λίγη απ' τη στροφορμή του συντρόφου του, τόση όση ακριβώς χάνει ο άλλος. Το αποτέλεσμα είναι να ψηλώνει ο χαμηλός και να χαμηλώνει ο ψηλότερος. Αν δεν ήταν έτσι, κανείς δε θα συναντούσε ποτέ κανέναν.

Κι εδώ ξεκινάει μια νέα μαγεία. Εκείνος που χαμήλωσε, εκείνος δηλαδή που ούτως η άλλως προηγούνταν, αποκτά μεγαλύτερη γωνιακή ταχύτητα και ξεφεύγει ξανά. Το συνταίριασμα, που βαστά κάπου εκατό μέρες, φτάνει στο τέλος του κι οι δρόμοι χωρίζουν και πάλι. Χωρίζουν, όμως, κατά μήκος. Τέσσερα χρονιά μετά, το σενάριο θα επαναληφθεί, αυτή τη φορά αντίστροφα. Έτσι, ο "Γρηγόρης" θα βρεθεί με τη σειρά του πίσω απ' τον "Σταμάτη", δίνοντας την ψευδαίσθηση ότι έτρεχε να προλάβει, όταν στην πραγματικότητα είναι ο ίδιος, που κερδίζει μια περιστροφή.

Στην κατοπτική ετούτη προσομοίωση, γίνονται αντιληπτά
(0:40 και 2:00) το πλησίασμα και η ξαφνική επιτάχυνση.

Από τα προηγούμενα, είναι φανερό, ότι οι δυο αλήτες, ουδέποτε ανταλλάζουν θέσεις, παρά μόνο τροχιές. Θέλω να πω: κανείς δεν προσπερνά ποτέ κανένα κι είναι θαυμάσιο κι αυτό αν το σκεφτείς. Σε αυτό το στροβίλισμα, όλοι μοιάζουν να πηγαίνουν μπροστά, δίχως ποτέ κανείς να φέρνει σε δύσκολη θέση τον άλλο, να τον ντροπιάζει. Καθώς, τελικά, δεν περιφέρονται και μεταξύ τους, θα μπορούσαμε να σώσουμε τη συναναστροφή απ' το αιώνιο κλισέ: δεν πρόκειται για χορευτική φιγούρα, μα περισσότερο για σκυταλοδρομία, όπου κάθε τετραετία, μ' ένα βαρυτικό εναγκαλισμό, ανταλλάσεται η ενεργειακή σκυτάλη.


Μυθολογικά, ο Ιανός αντιπροσώπευε το αδιάκοπο ξεκίνημα, κάθε τι νέο. Ήταν, επίσης, ο άρχων των μεταβάσεων και των θυρών. Όσο διαβάζεις βέβαια, τόσο μπλέκεσαι (όπως πάντα), από τη μία ερμηνεία στην άλλη. Παρ' όλα αυτά, δεν είναι δύσκολο ν' ανακαλύψει κανείς (ή να εφεύρει) συνεπαγωγές και ισοδυναμίες, μεταξύ των ποικίλων συμβολισμών. Ο Επιμηθέας, απ' την άλλη, ήταν η ενσάρκωση της αμέλειας και της απρονοησίας. Μυθολογικά δε συναντήθηκαν ποτέ κι ούτε, φαντάζομαι, οι νονοί τους θεώρησαν κανά συνταίριασμα ή συνειρμό. Δεν υπάρχει εδώ καμιά αλληγορία. Πέραν, δηλαδή, των φουρκισμένων εφήβων, που δίνουν μια στην πόρτα και παίρνουν τους δρόμους, δίχως δεύτερη σκέψη, άμα δεν μπορούν ν' αντιπαλέψουν τους Κρόνους τους ή δεν έχουν μια Ρέα να τους συνδράμει. Εκεί, μέσα στον προμηθεϊκό αυθορμητισμό και στην αλητεία, πολλά σπιρτόζικα συμβαίνουν. Άμα κάθονταν, Ιανός κι Επιμηθέας, να τα λογαριάσουν - όχι τόσο κοντά βρωμούν τα πόδια σου, ούτε αλλάργα κάνει κρύο - ακόμα θα βρίσκονταν στα σχέδια.


Είναι κρίμα, που φαντάστηκαν και τους δυο αρσενικούς. Κρύβεται μια γλυκόπικρη ερωτική ιστορία, σε τούτο το αλισβερίσι, που το άγγιγμα παύει λίγο πριν γίνει τέτοιο. Θυμίζει, για όσους ξέρουν, την ταινία "Ladyhawke", όπου μια κατάρα παίζει με τις μορφές των εραστών, ο λύκος και το γεράκι να μην μπορούν να συνυπάρξουν. Μόλις μια σπίθα χρόνου, την αυγή, καταφέρνει ο άνδρας, αφήνοντας την πρότερη μορφή, να ξεκλέψει απ' την κυρά του τίποτα περισσότερο από μια φευγαλέα ματιά. Ύστερα τα πάντα διαλύονται μέσα σε φτερουγίσματα και φως.

Ετούτη η μαγεία του Κόσμου, που μας περιβάλλει, δεν έχει σταματημό ή όριο.

Monday, July 10, 2017

MOONS - Χίλιοι & Ένας Δορυφόροι

Αν ξεκινήσει κανείς να διαβάσει τον πρώτο τόμο από τις «Χίλιες και Μία Νύχτες», στη μετάφραση του Κώστα Τρικογλίδη (Εκδ. Ηριδανός), θα φτάσει κάποτε - και λίγο πριν το τέλος - στην «Ιστορία του Νουρ-Εν-Ντιν Αλή και του γιου του Μπαντρ-Εν-Ντιν Χασάν». Στις πρώτες γραμμές αυτής της (τελικά, κάπως βαρετής) οικογενειακής εποποιίας διαβάζουμε ...

" [ ... ] Ο βεζύρης  αυτός, που ήταν πολύ γέρος, είχε δυο γιούς που ακολουθούσαν τα ίχνη του, σα δυο δορυφόροι έναν πλανήτη. Ποτέ δεν είδε κανείς όμοιούς τους στην ομορφιά και στη χάρη. [ ... ] "

Τώρα, οι υπερχίλιες νύχτες δε γράφτηκαν προχτές, ούτε καν πριν εκατό χρόνια. Αν συνοψίσουμε τις πληροφορίες του προλόγου (της παραπάνω έκδοσης), οι πρώτες ιστορίες φαίνεται να ξεκινούν κάπου στον 8ο μ.Χ. αιώνα και, σαρώνοντας τη λαϊκή παράδοση και την ανθρώπινη φαντασία στο διάβα των αιώνων, ήρθαν κι αποκρυσταλλώθηκαν σε μια σχετικά πλήρη μορφή γύρω στο 13ο αιώνα, από κάποιον Αμπού-Μπακρ. Απ' την άλλη μεριά πάλι, είναι μόλις στις 7 Ιανουαρίου του σωτηρίου έτους 1610 όταν, δι' οφθαλμών ασκαρδαμύκτων, ο Γαλιλαίος γίνεται πρωτο-μάρτυρας των εξωγήινων δορυφόρων του Δία, καταφέρνοντας έκτοτε θανάσιμο πλήγμα στην συμπαντοκρατορία του πλανήτη μας. Συνδυάζοντας τα προηγούμενα, αναρωτιέται κανείς "Τι συμβαίνει, λοιπόν, με τη Χαλιμά και την παρέα της; Είχαν οι Άραβες γνώση των δορυφορικών συστημάτων, αιώνες νωρίτερα από τους ευρωπαίους βρωμύλους;"

Όλα αυτά μου κίνησαν το ενδιαφέρον, η απάντηση όμως είναι - πιθανότατα - πιο εύκολη και προφανής, απ' όσο η αρχική μου έκπληξη υπονοούσε. Αναζητώντας στην ευλογία του διαδικτύου την περίφημη μετάφραση του Sir Richard Francis Burton, διαβάζουμε στο αντίστοιχο χωρίο ...

" [ ... ] This Minister, who was a very old man, had two sons, as they were two moons; never man saw the like of them for beauty and grace [ ... ] " 

Προφανώς, η ποιητική αδεία ήταν για πολλούς αιώνες δυνατότερη απ' το ισχυρότερο τηλεσκόπιο και τα φεγγάρια έδειναν κι έπαιρναν στη φαντασία και στα χείλη των ανθρώπων. Να παρομοιάσεις τα δροσερά νιάτα με φεγγάρια, δύο ή τρία, όσα επιθυμεί η καρδιά του καθενός, είναι εντελώς διαφορετικό πράγμα απ' το να φαντάζεσαι ουράνιες σφαίρες να κλωθογυρίζουν τους πλανήτες, στην άλλη άκρη του στερεώματος. Ευλογότερη ερμηνεία: ο Τρικογλίδης, στο σημείο ετούτο, παρεξέκλινε μια στάλα απ' το αραβικό πρωτότυπο, για λόγους που δε θα μάθουμε ποτέ. Δε νομίζω ότι η προσφυγή σε δορυφόρους είχε κάποιο άμεσο λυρικό κέρδος (ή κάτι άλλο), απ' το ν' αφήναμε τους γιους του γερο-βεζύρη όμοιους με δυο ολόγιομα φεγγάρια.

Ο Τρικογλίδης μεταφράζει άμεσα απ' το αραβικό κείμενο κι έτσι δεν είναι εύκολο να προχωρήσουμε σε συγκρίσεις, για τη σημειολογία των αραβικών λέξεων. Γνωρίζουμε, ωστόσο, ότι στην αγγλική η λέξη "moon" έχει διττή σημασία. Έτσι, κάθε που διαβάζουμε "the Moon", σε κάποιο αγγλικό κείμενο, ξέρουμε πως μιλάμε για το ντόπιο φεγγαράκι μας και συννενοούμαστε. Αντιθέτως, μαθαίνουμε πως αέριοι γίγαντες, όπως ο Δίας, έχουν στη δούλεψή τους ένα σωρό "moons", δηλαδή δορυφόρους. Δεν περιμένουμε, φυσικά, ετούτος ο δυισμός να στέκει προγενέστερος του 17ου αιώνα κι έτσι, αντίστοιχα, φαίνεται απίθανο να υπάρχει ένα παρόμοιο υπονοούμενο στο αραβικό πρωτότυπο του 13ου αιώνα ή, έστω, των τριών επόμενων.

Μερικές σκέψεις, έτσι απλά ...

Φόβος και Δείμος : δίδυμα φεγγάρια στον Άρη