Πώς ν' αγαπάς μια μαύρη τρύπα

Κάθε φορά που μιλά κανείς στο ευρύ κοινό για μαύρες τρύπες, φορτώνεται αναπόφευκτα το χρέος να πληροφορήσει τους ακροατές του για την αιτία του ερέβους. Στο πρωτάκουσμα ετούτο, τα όρια μεταξύ επιστήμης και λογοτεχνίας, αίφνης, καταρρέουν. Ένα αντικείμενο, απ' όπου μήτε το φως δε μπορεί να δραπετεύσει, δε μπορεί να είναι ένα αντικείμενο της επιστήμης, παρά μόνο εφαπτομενικά. Δε μπορεί παρά να είναι ένα αντικείμενο, πλασμένο απ' το κονίαμα της μεταφοράς και την αρματωσιά της ποίησης. Ένα μικρό παιδί (όχι ολοκληρωτικά αλλοτριωμένο, ακόμη, απ' τη συνήθη πνευματική φτώχεια κι οκνηρία των γονέων - απ' όπου, παρεμπιπτόντως, το φως επίσης δε μπορεί να δραπετεύσει) στέκει μπροστά στη διαπίστωση ετούτη, πως δηλαδή το φως δαμάζεται, με το στόμα ανοιχτό σα χάνος. Δίχως να καταλαβαίνει ακριβώς περί τίνος πρόκειται, αντιλαμβάνεται ωστόσο μονομιάς στα σωθικά του πως τούτο είναι ένα μυστήριο, που ξεπερνά το νου και τις συνηθισμένες προβολές του ανθρώπου στην οικεία, γύρω του, φύση. Πρόκειται για ένα από τα πρώτα βαπτίσματα του παιδιού στην αληθινή ποίηση, αφήνοντας τα «Λόλα, να ένα μήλο» και τις αήθεις εθνικές ρίμες στ' αζήτητα του σκουπιδοτενεκέ. Θυμάμαι τον εαυτό μου, πολύ πριν συνειδητοποιήσω τη φύση του φωτός ή την χωροχρονική καμπυλότητα, να λαβώνεται γλυκά από τούτη την τρομερή αποκάλυψη, η οποία δεν έβρισκε πάτημα στον άπειρο κι αδούλευτο ακόμα νου. Πώς γίνεται, λοιπόν, να μη μπορεί το φως να δραπετεύσει; Πως γίνεται να ταπεινωθεί το φως εκείνο, το οποίο μέσα στη κοινή εμπειρία ενός καταμεσήμερου τ' Αυγούστου, κυριαρχούσε και υπέτασε όλη την πλάση; Πώς γίνεται ν' ακυρωθεί η ουσία εκείνη, η οποία μέσα απ' την κοινή εμπειρία μιας ανοιξιάτικης ανάστασης, γονιμοποιούσε και ζωοποιούσε όλη την έκταση των αισθήσεων;

Και να που μεγαλώσαμε κι η ατάκα εκείνη, που τότε γνώριζαν πέντε με δέκα άτομα, γίνηκε σήμερα λόγος τετριμμένος και πρωτοσέλιδο ειδήσεων. Παίζει το ρόλο του, βεβαίως, που έφυγαν από κοντά μας ένα σωρό (αγαπημένοι κατά τ' άλλα) γιαγιάδες και παππούδες, παίρνοντας μαζί τους το σταυροκόπημα και το λιβάνι, απολυμαίνοντας την κοινωνία από μια μορφή γνωστικής αφέλειας. Παίζει το ρόλο του, βεβαίως, που γέμισε ο κόσμος με πτυχία, πράγμα που 'ναι ένας πρόχειρος τρόπος να πεις : ανθρώπους περισσότερο καλλιεργημένους σ' ένα συγκεκριμένο είδος μόρφωσης - όχι απαραίτητα στο ήθος. Παίζει το ρόλο του ακόμη που κάποτε άνοιγες το πατζούρι με το χέρι, μα τώρα πατάς το διακόπτη μήπως κι ιδρώσει η μασχάλη σου - πράγμα που σημαίνει πως η «διαστημική» τεχνολογία θρονιάστηκε πια και στις πιο ταπεινές λεπτομέρειες της ζωής. Οι μαύρες τρύπες γίνηκαν πια τόσο συνηθισμένες, που τις χρησιμοποιούμε ακόμη και στα ελλείμματα του δημοσίου, ώστε να καταλαβαίνουμε όλοι αμέσως το κακό που μας βρήκε, δίχως φλυαρίες και τεχνική ορολογία. Μία στις δέκα, βέβαια, το «δημόσιο έλλειμμα» να σημαίνει κακοδιαχείρηση. Στις υπόλοιπες εννιά υπονοείται πως καποιανών το χέρι ήταν μακρύτερο. Έτσι, αντιστρέφοντας και πάλι τα νοήματα, θα μπορούσαμε να ισχυριστούμε πως η μαύρη τρύπα δεν είναι παρά ένας πονηρός κατεργάρης του σύμπαντος, που μας κλέβει ασύστολα κι ατιμώρητα το φως.

Πρώτη φορά που η μαύρη τρύπα έπαψε να 'ναι απλά μια λέξη ή μια μεταφορά, αλλά αντικείμενο απτό του διαστήματος, υποκείμενο σε πιο συνηθισμένες κανονικότητες - η πρώτη που θυμάμαι κι η πρώτη που μπορώ να φανταστώ - ήταν στην ταινία «The Black Hole» της Disney, είτε εναλλακτικά σε κάποια από τις εκπομπές του αγαπημένου τηλεπαιχνιδιού, που τιμά ο τίτλος αυτού του blog. Στην ταινία της Disney έγινα για πρώτη φορά μάρτυρας της χωροχρονικής καμπύλωσης, την ίδια εποχή που τα «Star Wars» είχαν με την επιστήμη τόση σχέση, όση είχαν τα παραμύθια της Χαλιμάς. Μια μυθοπλασία, ωστόσο, που εξαντλείται στον εαυτό της μπορεί να εντυπωσιάζει το επιφανειακό στρώμα του νου, αλλά αφήνει το βαθύτερο μέρος εξίσου στείρο και άνυδρο με πριν. Η μυθοπλασία, ωστόσο, που πατά σε μιαν επιστημονική αφορμή και για να μην είμαστε άδικοι, εξίσου σε μιαν αφορμή ηθική, κοινωνική, πολιτική - δηλαδή η μυθοπλασία που 'ναι συνάμα αλληγορία - βοηθά, με τρόπο μαγικό και ειδικά το παιδί, ν' αποκτήσει μια αντίληψη της θέσης του στον κόσμο.

Στα χρόνια που ακολούθησαν γραμμικά, τα ερεθίσματα έπιασαν ν' αυξάνονται εκθετικά : τα μεταξύ επιστήμης και παρα-επιστήμης «Αινίγματα του Σύμπαντος» και το «Ανεξήγητο», μικρός θησαυρός της πρώιμης εκείνης εποχής, τα διηγήματα και τα μυθιστορήματα των Κλαρκ κι Ασίμοφ (παραδόξως πώς, ο Βερν ουδέποτε κατάφερε να μιλήσει στην καρδιά μου), το νεότερο Star Trek τ' οποίο ασχολούνταν λιγότερο με τα αισθηματικά σουξέ του καπετάνιου του και περισσότερο μ' επιστήμη, ηθική κι εξω-βιολογία, το σχολικό βιβλίο Αστρονομίας ή τ' αστρονομικά περιοδικά που ξέκλεβα στο διάλειμμα, από 'να ράφι του φροντιστηρίου, όλα ετούτα και πολλά ακόμη που ξεχνώ, έπλεκαν σιγά-σιγά το υφαντό εκείνου του αισθήματος, που έμελλε να γίνει αργότερα βαθιά αγάπη για το Σύμπαν που μας περιβάλλει. Θραύσμα το θραύσμα, λοιπόν, η μία γνώση με την άλλη, έχτιζαν με τα χρόνια ολοένα και πιο συμπαγή την αντίληψη αυτού του ασύλληπτου πλάσματος, που απ' το 1960 κι έκτοτε έμεινε γνωστό ως «Μαύρη Τρύπα».

Black Hole @ Interstellar

Έτσι, χρόνια μετά, η ταινία «Interstellar» δεν εμφανίστηκε ως κερανός εν αιθρία - ούτε για μένα, ούτε για κανέναν επιστήμονα - και άρθρα όπως ετούτο , κατά τη γνώμη μου, κάνουν πολύ ντόρο για το τίποτα. Από χρόνια κυκλοφορούσαν ένα σωρό προσομοιώσεις - προφανώς, πολύ ταπεινότερων terrabytes - για όσους φυσικά ενδιαφέρονταν και ψάχνονταν. Κάτι που ήταν ασφαλώς αναμενόμενο, αν αναλογιστεί κανείς πως οι εξισώσεις του Αϊνστάιν βαστούνε πια περισσότερο από αιώνα ζωής, ενώ η τεχνολογία των υπολογιστών κοντεύει να τον κλείσει. Αν αφήσει κανείς στην άκρη το κινηματογραφικό marketing και την απαραίτητη προώθηση, αν αφήσει κανείς στην άκρη τα εντυπωσιακά τριδιάστατα εφέ και το ενεργοβόρο rendering, που θα μπορούσαν να μειωθούν στο ένα δισεκατομμυριοστό αν δεν ήταν να καταλαμβάνουν μια γιγαντο-οθόνη, θ' αρκούσαν μερικά ταπεινά gigabytes για να εξηγήσει κανείς, το ίδιο πράγμα. Μου φαίνεται απλά αδιανόητο, σε μια εποχή όπου το ένα υπολογιστικό μοντέλο έχει ήδη φτάσει τα όρια ερμηνείας του, την ίδια στιγμή που οι επικριτές του έχουν βάλει σ' εφαρμογή το επόμενο, πως θα περίμεναν οι αστροφυσικοί κι ο Thorpe τον κάθε Nolan, προκειμένου ν' αντιληφθούν ή να οραματιστούν κάτι απ' το θαυμάσιο αίνιγμα της ουράνιας μηχανικής. Μα το αντίθετο, ακριβώς, συμβαίνει κι είναι οι Nolan τις μεγάλης οθόνης εκείνοι, ο οποίοι έχουν ανάγκη και συχνά δανείζονται την έμπνευση, από τους ανεξάντλητους ερεθισμούς της επιστήμης.

Black Hole @ M87
M87 VS Interstellar

Και να που επιτέλους στέκει, για πρώτη φορά απέναντί μας και σε όλο της το μεγαλείο, μια μαύρη τρύπα «αληθινή». Θα πρέπει να παραδεχτούμε πως το αποτέλεσμα είναι λιγότερο εντυπωσιακό, από εκείνο που πραγματικά απεικονίζεται και, μ' άλλα λόγια, η εικόνα αδικεί το εικονούμενο. Πώς να επαναφέρει, λοιπόν, κανείς τις σωστές τάξεις μεγεθών, αποκαθιστώντας τις αναλογίες; Πιστεύω εργαζόμενος σε δύο πόλους. Από τη μία, να μελετήσει τη φύση ετούτων των παράδοξων αντικειμένων - αν δεν το έχει κάνει ήδη - μέσα απ' τη διήγηση των εξισώσεων, διήγηση που 'χει πια εκλαϊκευτεί από χιλιάδες στόματα. Έτσι δεν απαιτείται να 'χει σπουδάσει κανείς την αστροφυσική, ώστε να ξεκλέψει ένα μέρος της μαγείας της. Κι από την άλλη, παρακολουθώντας τις πολυμήχανες κι ακούραστες μεθόδους του ανθρώπινου νου, στο πάλεμά του ν' αποκαλύψει το απροσπέλαστο, υπερνικώντας τη φυσική αδυναμία και την απομόνωση που του επιβάλλει το σύμπαν. Είναι θαυμάσιες διηγήσεις και οι δυο, που μπλέκονται μεταξύ τους, συναρμολογώντας μια κοινή, πανανθρώπινη αντίληψη - ίσως και γνώση, στο βαθμό που η ανθρώπινη περιγραφή δανείζεται κάτι απ' την αληθινή φύση των πραγμάτων και δεν παραμένει απλά μια χρήσιμη αυταπάτη.

Με τον τρόπο αυτό, ο άνθρωπος που αδυνατεί να συλλάβει τις αληθινές διαστάσεις των τιτάνων, γιατί δεν βρίσκει μαζί τους κοινό μέτρο, μπορεί να στρέψει την προσοχή του σ' εκείνα με το οποία διάγει σύμμετρος, δηλαδή την ακατασίγαστη επιμονή, την ευφυΐα και τις τέχνες του ανθρώπου. Κι αν του φανεί μεγαλειώδης ετούτη η ομορφιά και η ευγένεια του ταπεινότερου, ας πολλαπλασιάσει το αίσθημα στις δυνατότητες που αντέχει η φαντασία του. Με τέτοιες προσεγγίσεις και όχι ευθέως κι ανεξάρτητα, καταφέρνει ο νους να συμμετάσχει στο ανέφικτο μεγαλείο καθαυτό. Για χάρη, λοιπόν, ετούτης της δεύτερης διήγησης - διήγησης της μεθόδου (ή μιας μεθόδου) - ας σωπάσω επιτέλους εγώ κι ας την αφήσουμε να ξεδιπλωθεί μέσα από το φως ενός νέου και απολαυστικού ανθρώπου, από εκείνους που πρωτοστάτησαν στη σύλληψη και διαμόρφωσή της ...

Katie Bouman @ TEDx Talks